18 października 2021 r. Rządowe Centrum Legislacji przedstawiło projekt Ustawy o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa. Projektowana ustawa ma na celu wdrożenie dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937 z 23 października 2019 r. w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii. Dyrektywa wiąże się z nowymi obowiązkami pracodawcy – zwłaszcza z sektora finansowego lub posiadających średnie i duże przedsiębiorstwa.
Kim jest sygnalista?
W rozumieniu dyrektywy sygnalistami są osoby, które zgłaszają informacje uzyskane w kontekście związanym z pracą na temat naruszeń prawa UE. Projektowana ustawa nałoży na pracodawców obowiązek zapewnienia tym osobom odpowiedniego poziomu ochrony.
Jakie naruszenia sygnalista może zgłaszać?
Powyższa dyrektywa uzupełnia istniejące już przepisy o sygnalistach. Ich prawa można między innymi znaleźć w aktach dotyczących bezpieczeństwa transportu czy też sektora finansowego. Z kolei sama definicja naruszeń prawa UE jest bardzo szeroka.
Sygnalista zatem zgłasza naruszenia przepisów związanych m.in. z:
- zamówieniami publicznymi,
- bezpieczeństwem transportu (produktów i w zakresie usługowym),
- zapobieganiem prania pieniędzy i finansowania terroryzmu,
- ochroną środowiska,
- ochroną danych osobowych,
- prawami konsumenta,
- sektorem rolnym i hodowlanym (ze szczególnym naciskiem na jakość żywności i prawa zwierząt).
Kogo ma chronić ustawa?
Ustawa ma zastosowanie zarówno w sektorze prywatnym, jak i publicznym. Swoją ochroną obejmie szczególnie osoby, które uzyskały informacje na temat naruszenia praw związanych z ich zatrudnieniem. Wymóg nie wiąże się z konkretną formą zatrudnienia (m.in. umowa o pracę, umowa cywilnoprawna, prowadzenie działalności gospodarczej przez osobę fizyczną, kontrakt menedżerski, wolontariat, staż).
W pewnych wypadkach ochroną będą objęte również osoby dokonujące zgłoszenia, których stosunek pracy ustał lub dopiero ma zostać nawiązany. Ta zasada odnosi się głównie do przypadków, gdy informacje na temat naruszenia uzyskano w trakcie procesu rekrutacji poprzedzającego zawarcie umowy. Jednakże objęte ochroną jest jedynie rzetelne dokonywanie zgłoszeń przez sygnalistę. I ma to swoje uzasadnienie. Zgłaszanie lub ujawnianie publiczne nieprawdziwych informacji może skutkować odpowiedzialnością karną.
Jakie obowiązki wynikają dla przedsiębiorcy z projektu?
Na pracodawcach spoczywa obowiązek ustanowienia wewnętrznych procedur dokonywania zgłoszeń naruszeń objętych dyrektywą. Mają one charakter wewnątrzzakładowych źródeł prawa pracy w rozumieniu art. 9 Kodeksu pracy. Z kolei brak tychże procedur nie wpływa w jakikolwiek sposób na prawo sygnalisty do dokonania zgłoszenia za pomocą zewnętrznych kanałów.
Obowiązek ustanowienia wewnętrznych kanałów zgłaszania naruszeń nie dotyczy wszystkich przedsiębiorców. Przepisom w tym przypadku będą podlegać podmioty – sektora publicznego i prywatnego – zatrudniające co najmniej 50 pracowników. Oprócz tego podmioty w sektorze prywatnym, które zatrudniają od 50 do 249 pracowników, zobligowane są na mocy ustawy do ustanowienia wewnętrznych kanałów zgłaszania naruszeń do 17 grudnia 2023 r.
Wyjątek stanowią tutaj podmioty działające w zakresie usług, produktów i rynków finansowych oraz zapobiegania praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu, bezpieczeństwa transportu i ochrony środowiska. Mają one obowiązek ustanowienia wewnętrznych kanałów zgłaszania naruszeń niezależnie od liczby zatrudnionych pracowników oraz od rodzaju sektora.
Na barkach pracodawców spoczywa również stworzenie procedur związanych z powiadomieniem odpowiednich organów publicznych. Pracodawca będzie obowiązany zapewnić właściwą organizację przyjmowania i weryfikacji zgłoszeń. W zakres jego obowiązków wchodzi także zapewnienie poufności tożsamości osób: dokonującej zgłoszenia i tej, której ono dotyczy.
W dodatku pracodawca nie może stosować wobec sygnalisty działań odwetowych za dokonanie zgłoszenia – takich jak degradacja czy obniżenie wynagrodzenia. Ustawa wprowadza przepisy karne sankcjonujące utrudnianie dokonywania zgłoszeń przez sygnalistę lub podejmowanie w stosunku do niego działań odwetowych w związku ze zgłoszeniem.
Zakres ochrony sygnalisty
Projektowana ustawa gwarantuje sygnalistom szeroki zakres ochrony. Stąd też konieczne jest, aby pracodawcy odpowiednio wcześnie dostosowali swoje regulacje wewnętrzne w zakładach pracy do przepisów, które mają zostać wprowadzone do polskiego porządku prawnego w grudniu 2021 r. Zgodnie bowiem z dyrektywą 2019/1937, pozyskiwanie, wykorzystywanie lub ujawnianie tajemnicy przedsiębiorstwa uznaje się za zgodne z prawem w zakresie jej zastosowania. Wobec tego w interesie pracodawcy leży zapewnienie odpowiednich procedur mających na celu zabezpieczenie przedsiębiorstwa.
Czynność prawna dotycząca jakichkolwiek działań naruszających podstawę zatrudnienia sygnalisty będzie bezskuteczna. Oznacza to m.in., że osoba zatrudniona, z którą rozwiązano umowę, będzie uprawniona do odszkodowania. W dodatku w tym przypadku odmowa przyznania, ograniczenia lub odebrania uprawnienia nie wchodzi w grę. To samo tyczy się zezwolenia, koncesji lub ulgi z powodu zgłoszenia. Zgodnie z projektem ustawy, nieważne będą postanowienia umów o pracę i innych aktów objętych prawem pracy oraz czynności cywilnoprawnych w zakresie, w jakim bezpośrednio lub pośrednio wyłączają lub ograniczają prawo do dokonania zgłoszenia. Rozwiązania te będą stosowane odpowiednio do osoby pomagającej w dokonaniu zgłoszenia oraz osoby powiązanej ze zgłaszającym.
Procedury będą się różnić w zależności od tego, czy do zgłoszenia dojdzie kanałami wewnętrznymi czy zewnętrznymi.
Niezależnie jednak od możliwości zgłaszania naruszeń drogą wewnętrzną, sygnalista będzie mógł zgłosić naruszenie prawa właściwej instytucji centralnej. Będzie nią Rzecznik Praw Obywatelskich, do którego obowiązków należeć będą:
- przyjmowanie zgłoszeń zewnętrznych,
- dokonywanie ich oceny,
- informowanie sygnalistów o podjętych działaniach,
- udzielanie ochrony sygnalistom, których prawa i wolności zostały zagrożone w związku z dokonanym zgłoszeniem.
Dokonanie zgłoszenia kanałem wewnętrznym nie będzie warunkiem do dokonania również zgłoszenia zewnętrznego.
Ujawnienie publiczne – nowa forma dokonywania zgłoszeń
Ustawa wprowadza instytucję ujawnienia publicznego. Za tą instytucją stoi definicja szeroko rozumianego przekazania informacji o stwierdzonym naruszeniu do wiadomości publicznej.
Ujawnienie publiczne będzie skutkowało objęciem sygnalisty ochroną przewidzianą w projektowanej ustawie, jeśli zostaną spełnione określone warunki:
- ujawniający dokona w pierwszej kolejności zgłoszenia wewnętrznego i zewnętrznego;
- od razu dojdzie do zgłoszenia zewnętrznego, ale w odpowiedzi na zgłoszenie nie zostaną podjęte w terminie żadne odpowiednie działania (w przewidzianym terminie brak będzie informacji zwrotnej lub zaradzenia naruszeniu).
Sygnalista dokonujący ujawnienia publicznego będzie mógł skorzystać z ochrony przewidzianej w projektowanej ustawie pomimo braku dokonania zgłoszenia na drodze wewnętrznej lub zewnętrznej gdy:
- ma uzasadnione podstawy, by sądzić że naruszenie może stanowić bezpośrednie lub oczywiste zagrożenie dla interesu publicznego;
- dokonanie zgłoszenia wewnętrznego może grozić działaniami odwetowymi;
- istnieje niewielkie prawdopodobieństwo skutecznego zaradzenia naruszeniu z uwagi na szczególne okoliczności sprawy.
W przypadku powyższych okoliczności sygnalista ma zapewnioną natychmiastową ochronę.
Przepisy ustawy powinny wejść w życie najpóźniej 17 grudnia 2021 r.
Chcesz być na bieżąco? Zapisz się do naszego newslettera!