Już w poniedziałek 22 maja 2023 r. wejdzie w życie ustawa o fundacji rodzinnej. Fundacja rodzinna będzie stanowić zupełne novum względem fundacji funkcjonujących w oparciu o ustawę o fundacjach z 1984 r. i realizujących głównie zadania społecznie użyteczne. Fundacja rodzinna nie będzie ich podtypem, a specyfika jej funkcjonowania znacznie odbiega od wspomnianych wcześniej podmiotów.
Czym jest fundacja rodzinna?
Na wstępie przypomnijmy, że istotą działania fundacji rodzinnej jest umożliwienie przeprowadzania efektywnej sukcesji rodzinnej. Fundacja będzie podmiotem o prywatnym charakterze, której cel istnienia ma stanowić przede wszystkim gromadzenie aktywów i dokonywanie świadczeń na rzecz beneficjentów (w domyśle zwłaszcza fundatora i członków jego najbliższej rodziny). Świadczenia mogą przybrać zarówno formę pieniężną, jak i niepieniężną (np. comiesięcznych wypłat na rzecz beneficjentów lub oddania im do użytku składników majątku fundacji.)
Obecnie można pokusić się o stwierdzenie istnienia trendu legislacyjnego do regulowania kwestii dotyczących przedsiębiorstw rodzinnych. Nie ulega wątpliwości, że uchwalenie przepisów dot. fundacji rodzinnych dobrze wpisuje się w tę tendencje. Wprowadzenie pod koniec 2018 roku instytucji zarządu sukcesyjnego miało na celu tymczasowe zabezpieczenie przedsiębiorstwa po śmierci jego właściciela. Zgodnie ze swoją istotą, rozwiązanie to nie jest jednak długofalowe i koncentruje się na zarządzaniu przedsiębiorstwem w spadku. Fundacje rodzinne powinny pozwolić na trwałe „oderwanie” majątku założyciela (przedsiębiorcy) od jego osoby.
Choć w Polsce firmy rodzinne stanowią bardzo popularną formę prowadzenia działalności gospodarczej, funkcjonujące dotychczas mechanizmy prawne nie spełniały do końca oczekiwań przedsiębiorców. Zgodnie z prawdą należy jednak stwierdzić, że i wśród przedsiębiorców tak zwane planowanie spadkowe nie było jak dotąd szeroko rozpowszechnione. Aktywa przedsiębiorstw rodzinnych niejednokrotnie lokowane były w funduszach inwestycyjnych zamkniętych lub za granicą. Cząstkowo kwestię sukcesji można było również zabezpieczyć na poziomie grup kapitałowych. Wszystkie te rozwiązania były jednak dość kosztowne i złożone. Systemową lukę ustawodawca zdaje się próbować łatać instytucją fundacji rodzinnej. Wprowadzane rozwiązanie z pewnością wzbogaci ofertę usług świadczonych dotychczas w segmentach typu family office.
Jak stworzyć fundację rodzinną?
Z perspektywy procesu utworzenia fundacji, kluczową rolę pełnić będzie jej założyciel, tj. fundator. Może nim być tylko osoba fizyczna – wyłączona jest zatem możliwość tworzenia fundacji przez spółki prawa handlowego lub inne jednostki organizacyjne i osoby prawne.
Sama procedura utworzenia fundacji rodzinnej będzie przypominać z jednej strony proces zakładania „klasycznej” fundacji, a z drugiej – spółki prawa handlowego. Do powstania fundacji rodzinnej wymagane będą zwłaszcza:
- złożenie oświadczenia o ustanowieniu fundacji rodzinnej (w akcie założycielskim lub testamencie);
- ustalenie statutu;
- sporządzenie spisu mienia;
- wpis do rejestru fundacji rodzinnych.
Zarówno akt założycielski (testament), jak i statut, powinny zostać sporządzone w formie aktu notarialnego. Ustawodawca wyraźnie daje do zrozumienia, że nowa instytucja przeznaczona będzie głównie dla projektów o większym potencjale. Mienie na pokrycie funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej powinno bowiem posiadać wartość reprezentującą co najmniej 100.000 zł, przy czym, jeśli na pokrycie funduszu założycielskiego nie będą wnoszone środki pieniężne, wartość mienia powinna zostać ustalona na zasadach rynkowych. Co ważne, samo wniesienie majątku do fundacji nie będzie opodatkowane.
Fundacja rodzinna będzie posiadać osobowość prawną, którą nabędzie z chwilą wpisu do rejestru fundacji rodzinnych prowadzonego w systemie teleinformatycznym. Rejestr fundacji rodzinnych będzie jawny, a wszelkie zmiany danych w nim ujawnione będą wymagać zgłoszenia w terminie 7 dni od dnia ich zaistnienia. Zgłoszenie fundacji rodzinnej do rejestru będzie wiązać się z obowiązkiem uiszczenia opłaty stałej w kwocie 500 zł, z kolei wniosek o wpis zmian podlegać będzie opłacie stałej w wysokości 250 zł. Brak zgłoszenia fundacji rodzinnej do rejestru w ciągu 6 miesięcy od dnia jej powstania lub uprawomocnienie się postanowienia o odmowie jej rejestracji powodować będzie utratę prawa do zwolnienia podmiotowego z opodatkowania podatkiem CIT (o czym szczegółowo poniżej).
Organy i beneficjenci fundacji rodzinnej
Organami fundacji rodzinnej będą:
- zarząd;
- rada nadzorcza;
- zgromadzenie beneficjentów fundacji.
Zarząd będzie głównym organem fundacji, odpowiedzialnym za prowadzenie spraw fundacji i jej reprezentację. W jego kompetencji leżeć będzie również prowadzenie listy beneficjentów fundacji oraz dbanie o zapewnienie jej wypłacalności i płynności finansowej. W razie braku odmiennych postanowień statutu, powołania i odwołania członka zarządu dokona fundator, a po śmierci fundatora – rada nadzorcza, jeżeli została ustanowiona.
Utworzenie rady nadzorczej nie będzie bowiem obligatoryjne w każdym przypadku. Obowiązek utworzenia tego organu zaistnieje tylko wtedy, gdy liczba beneficjentów fundacji przekroczy 25 osób. Ogólna, ustawowa funkcja nadzorcza rady może zostać rozszerzona postanowieniami statutu. W szczególności może zostać w nim wprowadzony wymóg uzyskania zgody rady nadzorczej przed dokonaniem oznaczonych czynności. Co ciekawe, w świetle ustawy wystarczające jest, by w skład rady nadzorczej wchodził wyłącznie 1 członek, przy czym zakazane jest łączne pełnienie funkcji członka rady nadzorczej i członka zarządu.
Zgromadzenie beneficjentów fundacji rodzinnej przypominać będzie z kolei zgromadzenie wspólników spółki. W jego kompetencji leżeć będą m. in. sprawy z zakresu zatwierdzania sprawozdań finansowych fundacji, udzielania absolutorium zarządowi i radzie nadzorczej, decyzje w zakresie podziału zysku, jak również inne, przewidziane w statucie.
W opisanym układzie to właśnie beneficjenci fundacji odgrywać będą kluczową rolę w zakresie zasad jej funkcjonowania i opodatkowania. Zgodnie z ustawą, beneficjentem może być jednak wyłącznie osoba fizyczna lub organizacja pozarządowa posiadająca status OPP. Podobnie zatem jak w przypadku fundatora, nie istnieje możliwość, aby spółka prawa handlowego stała się bezpośrednim beneficjentem fundacji. Jej beneficjenci powinni zostać uwzględnieni w liście beneficjentów sporządzanej i aktualizowanej przez zarząd fundacji rodzinnej.
Wobec braku ustawowych zakazów w tym zakresie, fundacja rodzinna może z powodzeniem funkcjonować jako podmiot jednoosobowy – fundator może jednocześnie pełnić rolę członka zarządu oraz beneficjenta fundacji rodzinnej.
Korzystne zasady opodatkowania fundacji rodzinnej
Tym, co przesądza o potencjalnej atrakcyjności fundacji rodzinnej, są jednak głównie aspekty podatkowe. Podobnie jak w przypadku tzw. estońskiego CIT, przewagą fundacji rodzinnej nad innymi strukturami jest możliwość odsunięcia momentu podatkowego do czasu wypłaty świadczeń z fundacji na rzecz jej beneficjentów. W pozostałym zakresie fundacja rodzinna co do zasady (z drobnymi wyjątkami) podlegać będzie zwolnieniu podmiotowemu z podatku CIT. Wypłata świadczeń na rzecz beneficjentów będzie wiązać się z obowiązkiem odprowadzenia podatku CIT w wysokości 15% podstawy opodatkowania. Analogicznie opodatkowane będą również świadczenia w postaci tzw. ukrytych zysków. I tak, z tytułu m. in.:
- odsetek od pożyczki udzielonej fundacji przez beneficjenta, fundatora lub podmiot powiązany z beneficjentem, fundatorem lub fundacją rodzinną, oraz
- darowizn na rzecz osób wskazanych w pkt (i) lub świadczeń z tytułu usług doradczych, księgowych, badania rynku, usług prawnych, usług reklamowych, zarządzania i kontroli, wykonywanych na rzecz fundacji przez beneficjenta, fundatora lub podmiot powiązany z beneficjentem, fundatorem lub fundacją rodzinną
fundacja rodzinna obowiązana będzie do odprowadzenia zryczałtowanego podatku CIT w wysokości 15% podstawy opodatkowania. Wprowadzone w ramach nowelizacji ustawy przepisy mają zapobiegać możliwości obejścia jej pierwotnych założeń i wyprowadzania majątku z fundacji rodzinnej, co jest szczególnie widoczne chociażby w odniesieniu do definicji „podmiotu powiązanego”, w ramach którego próg powiązania między podmiotami został obniżony już do 5% (zasadą jest powiązanie na poziomie co najmniej 25%).
Fundacja rodzinna – jak zostaną opodatkowani jej beneficjenci ?
Przychody beneficjentów fundacji z tytułu otrzymywanych świadczeń, jeśli beneficjentami będą fundator lub osoby mu najbliższe (z tzw. „grupy zero”, tj. m. in. małżonek, dzieci, rodzice), będą wolne od podatku dochodowego od osób fizycznych (PIT). Co jednak ważne, zwolnienia te będą przysługiwać w proporcjach odpowiadających wartości mienia wniesionego do fundacji rodzinnej przez fundatora lub inne osoby względem wartości całego mienia wniesionego do fundacji. Przykładowo: fundator wniósł do fundacji rodzinnej środki pieniężne o wartości 200.000 zł. Jeśli do fundacji rodzinnej nie został wniesiony inny majątek, ww. osobom będzie przysługiwać pełne (100%) zwolnienie z podatku PIT z tytułu dokonywanych na ich rzecz świadczeń.
W przypadku osób zaliczonych do tzw. I lub II grupy podatkowej, wypłata świadczeń z fundacji rodzinnej będzie wiązać się z obowiązkiem odprowadzenia zryczałtowanego podatku PIT w wysokości 10% otrzymanych przychodów. Osoby niedające się z kolei zakwalifikować do żadnej z ww. grup podatkowych zobowiązane będą do odprowadzenia zryczałtowanego podatku PIT w wysokości 15% otrzymanego przychodu.
Fundacja rodzinna w działalności gospodarczej i jako wehikuł inwestycyjny?
Stosunkowo korzystne warunki opodatkowania fundacji rodzinnej skłaniają do pytań o możliwość jej wykorzystania w działalności inwestycyjnej.
Już samo odsunięcie momentu podatkowego do chwili wypłaty świadczeń z fundacji pozwala fundacji rodzinnej na reinwestycję uzyskiwanych przez nią środków. Mogą to być przykładowo środki otrzymane tytułem uczestnictwa w spółkach kapitałowych, funduszach inwestycyjnych czy odsetki od pożyczek udzielanych beneficjentom lub spółkom, w których fundacja rodzinna posiada prawa udziałowe (choć w tym ostatnim przypadku odsetki takie będą kwalifikowane jako tzw. „ukryte zyski”, podlegające opodatkowaniu zryczałtowanym podatkiem CIT w wysokości 15%).
Podobnie, ulokowanie posiadanych bezpośrednio przez fundatora udziałów np. spółki z o.o. w fundacji rodzinnej pozwoli na obniżenie stawki podatkowej od wypłacanych dywidend. W przypadku tzw. „małego podatnika”, w klasycznym CIT, efektywna stopa opodatkowania wynosi 26,29%, z kolei w przypadku tzw. „dużego podatnika” – 34,39% . W sytuacji, gdy udziały dotychczas posiadane przez wspólnika obejmie fundacja rodzinna, z uwzględnieniem stawek podatkowych przy wypłacie świadczeń na rzecz beneficjentów, efektywne stopy opodatkowania wyniosą odpowiednio 22,65% przy „małym podatniku” oraz 31,15% przy „dużym podatniku”.
Fundacja rodzinna może też prowadzić działalność gospodarczą w zakresie określonym ustawą. Wśród dopuszczonych rodzajów działalności znajduje się m. in. przystępowanie do spółek prawa handlowego i uczestnictwo w nich. Co do zasady, zakazane jest prowadzenie przez fundację działalności w zakresie zbywania mienia, jeśli zostało ono nabyte wyłącznie w celu dalszego zbycia. Należy jednak pamiętać, że zakaz ten nie dotyczy praw udziałowych wynikających z uczestnictwa przez fundację w takich podmiotach. Tym samym, fundacja rodzinna może prowadzić działalność polegającą na przykład na inwestowaniu w podmioty z danego sektora branżowego. Nabywanie i zbywanie udziałów lub akcji przez fundację rodzinną może okazać się bardziej korzystne niż w przypadku wykorzystania w tym celu formuły alternatywnej spółki inwestycyjnej (ASI).
Fundacja rodzinna a ASI – najważniejsze różnice
W odniesieniu do ASI, inwestowanie obarczone jest szeregiem wymogów formalnych, a lokowanie środków inwestorów może odbywać się wyłącznie w ramach określonej polityki inwestycyjnej. Co do zasady, ASI jest również formułą przeznaczoną do zbiorowego inwestowania, z kolei fundacja rodzinna może funkcjonować jako podmiot jednoosobowy. W przypadku fundacji rodzinnej rygory formalne są łagodniejsze niż w przypadku ASI – wystarczające będzie bowiem uregulowanie w w jej statucie wytycznych dotyczących inwestowania majątku fundacji rodzinnej.
Przychody (dochody) ASI ze zbycia udziałów lub akcji podlegają zwolnieniu z opodatkowania CIT, gdy ASI posiadała zbywane udziały/akcje w liczbie nie mniejszej niż 5% nieprzerwanie przez okres 2 lat poprzedzających dzień zbycia. W przypadku fundacji rodzinnej takich ograniczeń brak – ze względu na to, że przychody (dochody) fundacji rodzinnej są opodatkowane dopiero w momencie wypłaty świadczeń na rzecz beneficjentów, samo zbycie udziałów (akcji) nie będzie generować obowiązku podatkowego.
Sytuacja podobnie przedstawia się w odniesieniu do tzw. zwolnienia dywidendowego, z którego ASI, działająca w formie spółki kapitałowej, może skorzystać m. in. pod warunkiem nieprzerwanego, bezpośredniego posiadania co najmniej 10% udziałów (akcji) danej spółki przez okres 2 lat. Fundacja rodzinna nie jest objęta ograniczeniami czasowymi ani wielkościowymi, co oznacza, że uzyskiwanie przez nią dywidend (lub innych form udziału w zysku) również będzie zwolnione z podatku CIT. Na plus działa tutaj zwłaszcza brak określonego minimum co do okresu posiadania udziałów, co sprawi, że aktywa znajdujące się w dyspozycji fundacji rodzinnej będą charakteryzować się większą płynnością niż te posiadane przez ASI.
Wydaje się zatem, że z perspektywy fundatora i członków jego najbliższej rodziny fundacja rodzinna rzeczywiście pozwoli na zwiększenie efektywności zarządzania majątkiem rodzinnym. Oczywiście, opisane powyżej przykłady wykorzystania instytucji fundacji rodzinnej nie wyczerpują pełnej gamy możliwości, a wskazują na potencjalne korzyści wynikające z funkcjonowania tego podmiotu.
Temat fundacji rodzinnej spotyka się z żywym zainteresowaniem całego polskiego środowiska prawno-podatkowego. Z tego powodu będziemy stale monitorować ten temat, by dostarczać Państwu najświeższych informacji.